De tachtigduizend drakenbloedbomen op het eiland Socotra zijn nog belangrijker dan mooi; ze plukken neerslag uit de mist en zorgen zo voor zichzelf, de overleving van prehistorische planten én drinkwater voor de Socotri. Maar de bomenpopulatie vergrijst, drakenbloedbomen jonger dan tweehonderd jaar groeien niet meer in het wild. ’Als er niets gebeurt heeft Socotra een groot probleem.’
Nergens zoveel fraaie drakenbloedbomen als op Socotra, domein van de soort Dracaena cinnabari. Socotri zelf noemen de boom Aerihib; boom die altijd schaduw geeft, vanwege zijn brede, dichte kroon. Ooit bedekte de cinnabari alle hoogvlaktes van Socotra, een brokstukje land in de Indische oceaan, gevolg van het uit elkaar drijven van het Arabisch schiereiland en Afrika, zo’n twintig miljoen jaar geleden.
De Socotraanse drakenbloedboom Draceana cinnabari is er één uit een grote familie, waaronder ook kamerplant Draceana marginata, door tuincentra met gevoel voor marketing verkocht als drakenboom. Reizigers die de eilanden ten westen van Afrika bezochten kennen misschien de illustere Draceana draco, in het wild vrijwel uitgestorven maar soms nog te bewonderen op de Kaapverden, de Canarische eilanden en Madeira.
Van de Marokkaanse anti-Atlas tot Noord-Somalie was de boom ooit wijdverspreid, nu vind je er hooguit nog plukjes dracaena’s. Alleen op een klif in Dhofar, een Omaanse provincie die net als Socotra profiteert van zomermoessons uit de Indische oceaan, staat nog een omvangrijke kolonie Dracaena serrulata. Maar nergens zoveel Dracaena als op Socotra zelf.
Socotra meet met grofweg honderd bij veertig kilometer de helft van Kreta. Vierhonderd kilometer varen noordwaarts ligt het vasteland van moederland Jemen. Tweehonderdvijftig kilometer naar het westen ligt het uiterste puntje van Puntland, Somalië, Afrika.
Door de geisoleerde ligging -moessonstormen maken de havens van Socotra ‘s zomers ook nog onbereikbaar- heeft de Socotraanse natuur een extreme graad van endemie; 312 van de 828 plantensoorten, 29 van de 31 reptielsoorten zijn alleen op Socotra te vinden en nog ieder jaar komen daar nieuwe planten, insecten, krabben, vogels bij. Reden dat Unesco de archipel -er liggen nog vier eilandjes omheen- in 2008 tot werelderfgoed uitriep.
In Firmihin -middenop Socotra- staan de cinnabari zo dicht op elkaar dat het formeel een bos mag heten; het is meteen ook het enige drakenbloedbomenbos ter wereld. Gids Yahya gaat voor en demonstreert hoe je het drakenbloed wint; met blote voeten klim je naar een knooppunt van takken en wrik je met je vingers de druppels gedroogde hars los. ‘Kijk,’ zegt Yahya, die bij een stroompje de hars fijnvijzelt en het papje op zijn gezicht smeert. ‘Goed voor de huid!’
In antieke tijden deden zeevaarders Socotra graag aan op hun handelsreizen tussen Azië, het Arabisch schiereiland en Afrika, om de laatste gaten in hun laadruimtes op te vullen met lucratieve producten van het eiland: wierrook van de Boswelia voor de vele hoogmissen in de wereld, sap van de lokale Aloe perryi voor medische en cosmetische doeleinden, net als de brokjes van de drakenbloedboom.
Tegenwoordig is de oogst van drakenbloed slechts bijverdienste voor een handvol Socotri, maar vroeger was die lucratief, berekende Abdulraqeb Al Okaishi. ‘Iedereen ziet de mooie kroon, maar niet de wonden op de stam. Die zijn eeuwen geleden al aangebracht, om meer drakenbloed te kunnen oogsten.’
Overexploitatie – teveel kerven- van de kwetsbare boom in antieke tijden werd lange tijd gezien als oorzaak van de teloorgang van de boom, met desastreuze gevolgen voor de unieke flora en fauna, de rijke bodem en zelfs de Socotraanse drinkwatervoorziening. Het dichte bladerdak van de boom voorziet de ondergroei van permanente schaduw, de lange puntige bladeren plukken druppels uit de oceaanmist die over de toppen van Socotra jaagt; samen zorgen ze niet alleen voor zinneprikkelende foto’ s maar ook voor een microklimaat karakteristiek voor Socotra. Klei plakt onder je schoen als je tussen de ontzagwekkende bomen rondloopt, vooral waar cycloongeweld in vorige jaren bomen heeft ontworteld en de bodem gescheurd: het regent zelden, de lemige grond is er toch nat.
De Tsjechsiche botanist Petr Madera komt al twintig jaar op Socotra om de drakenbloedbomen te onderzoeken. Afgelopen zomer mat Madera hoeveel water de boom uit de moessonwolken melkt. Hoeveel precies wil Madera nog niet kwijt (very valuable!), wel dat de ‘horizontale’ neerslag onder de kroon de ‘verticale’ neerslag ernaast ruim overstijgt. Over de hele moessonperiode -mei tot september- plukte de boom zeker viermaal meer horizontale neerslag uit de mist, dan er verticale regen uit de lucht viel. Als je regenmaand mei uitsluit kom je zelfs in de dubbele cijfers. Madera: ‘De mist van de zomermoesson is echt heel, heel erg belangrijk voor de boom.’
Niet alleen voor de boom; in het microklimaat onder de boom gedijen andere zeldzame en endemische plantensoorten heel goed, vond Madera’s collega Martin Rejžek. ‘Onder geen andere boom komen zoveel soorten voor.’ Cynisch genoeg kon Rejžek dankzij de recente cyclonen ook berekenen hoe snel de achteruitgang optreedt. ‘Omdat er zoveel bomen zijn ontworteld konden we vergelijken, berekenen hoe snel de vegetatie verandert zonder het dak van de drakenbloedboom.’ Ook hier blijven precieze cijfers in afwachting van officiele publicaties nog even onder de pet. ‘Maar de conclusie is dat met de bomen de heterogeniteit snel verdwijnt. Sneller dan gedacht en sneller dan eerder uit vergelijkende studies bleek.‘
Zonder drakenbloedbomen ook geen bodem, zie je op Socotra. Middenop het eiland prikken de bergen van Haghier met hun ruim 1400 meter gaatjes in de ochtendwolken. Eromheen druppelt het onder de de drakenbloedbomen gestaag de dikke bodem in, gevoed en bijeengehouden door boomwortels en ondergroei. Elders op het eiland is de bodem grotendeels weggewaaid en weggespoeld. Terwijl ook voor de drinkwatervoorziening van de Socotri de boom van levensbelang is, legt de Italiaanse botanist Fabio Attore uit. ‘Het systeem werkt elke dag, daarom is er een constante bron van water. Verdwijnen er nog meer bomen, dan verdwijnt ook de bron van vers water.’
Er is kortom veel reden tot zorg, zegt Attore, ook al decennia een vaste bezoeker van Socotra: ‘Belangrijk is is de regeneratie van de drakenbloedboom. Als je dat probleem niet oplost zijn de eilanders in serious trouble.’ Zonder drakenbloedbomen verdroogt en erodeert Socotra tot een saaie, kale rots, zegt ook Petr Madera. ‘Dan rest er niets dan een antropogene woestijn, waar herstel van vegetatie zo goed als onmogelijk is.’
Eilanders kennen heus het belang van de drakenbloedboom, voor de bodem en de unieke flora, die tot 2015 veel ecotoeristen lokte. Maar toeristen zijn er niet meer sinds er oorlog heerst in moederland Jemen. Socotra is daarbij speelbal geworden in een lucratieve belangenstrijd tussen eilanders met Saoedische en eilanders met Emiraatse sponsors. Om de eilanders toch voor natuurbescherming te mobiliseren zou je het belang van de drakenbloedboom kunnen monetiseren, denkt Fabio Attore: ‘Bijvoorbeeld door de kosten van een ontziltingsfabriek voor drinkwater er tegenover te zetten. En dan heb ik het nog niet over de mogelijke waarde van de bomen voor de farmacie, als een habitat voor andere soorten, als kleurstof. Zonder drakenbloedbomen zullen veel andere soorten verdwijnen.’
Om nog meer wetenschappelijke basis onder het belang van de boom te leggen onderzocht botanist Madera de afgelopen jaren hoe erg het precies is gesteld met de ontbossing. Zijn computer telde alle boomkronen op satellietbeelden van Socotra. Uitkomst: er leven op Socotra nog 80.132 drakenbloedbomen op grofweg 14% van de oppervlakte van Socotra, met een leeftijd tussen 200 en 466 en een mediaanleeftijd van 334. Madera verdeelde alle bomen in geografische subpopulaties en berekende voor elke subpopulatie het verwachte moment van uitsterven. ‘Daarom kunnen we nu voorspellen dat in het jaar 2583 de laatste boom sterft. Want er is nul regeneratie.’
De handicap van de drakenbloedboom is namelijk in een oogopslag te vangen; Abdallah Adeeb -hoeder van Socotra’s botanische tuin- is tweeënzestig jaar oud en staat naast een drakenbloedboom van ruim een halve eeuw. De boom reikt tot zijn middel. ‘Vijfenvijftig jaar, schat ik. Een jongetje was ik nog, toen mijn vader zaad voor deze bomen uit de bergen haalde.’ Rond de hortus staat een hek, maar zet ook nog een geit naast Abdallahs boom en het is snel gedaan met de halve eeuw groei. Tussen de kaken van de geit, daarin ligt het lot van drakenbloedboom Dracaena cinnabari besloten. En daarmee ook het lot van Socotra.
Een mensenleven is te kort om de boom veilig te stellen voor het naar schatting half miljoen smachtende geitenlippen. In het wild zie je zelden nog een jonge Dracaena -dat is: jonger dan tweehonderd jaar. Alleen op kliffen, of andere zelfs voor geiten onbereikbare plaatsen in Socotra’s grillige bergen zie je drakenbloedbomen in jonge staat: een lange, rechte, stam met een enkele bladrozet. Pas na de eerste bloei -afhankelijk van standplaats zo rond het honderdste jaar, de boom is dan tussen de twee en tien meter- beging de stam zich te splisten. Met uiteindelijk tot wel honderd vertakkingen, uitmondend in honderden bladrozetten, samen verantwoordelijk voor de typische parapluvorm.
Eenentwintig subpopulaties bevinden zich op de nattere oostelijke helft van het eiland, de tweeentwintigste kwijnt weg in het zuidwesten. Over twintig, dertig jaar al legt daar de laatste boom het loodje, schat Madera. ‘Op die populatie zou nu de meeste aandacht gericht moeten zijn,’ vindt Madera, die met zijn collega’s en natuurbeschermers her en der op Socotra kleine herbebossingsprojecten is gestart, zoals een omheinde hectare pal achter het huis van Sjeich Kheibani, op de berg naast drakenbloedbomenbos Firmihin.
Zoon Isa schuift wat hekken opzij en toont het jongste drakenbloedbomenbosje ter wereld: nette rijen bladrozetten, het lijken wel agave’s, zo laag zijn de dertienjarige boompjes nog. Aan menig boompje blijkt geknabbeld. ‘Ttgggggsshh!,’ schreeuwt Isa en werpt een steen naar twee geitjes die zich uit de voeten maken. ‘Ik heb geld nodig om de omheining te repareren,’ verontschuldigt Kheibani zich.
Ook hortusbaas Abdallah Adeeb kreeg een nieuwe ommuurde hectare, in 2014. ’Geschonken door het ministerie van visserij en landbouw’, staat er op de poort. Tot planten is het nog niet gekomen; kort erna brak oorlog uit in moederland Jemen en belandden Socotra en zijn drakenbloedbomen stijf onderaan het prioriteitenlijstje van de verjaagde Jemenitische regering. Met moeite houdt Adeeb de boel in het oude deel van zijn botanische tuin draaiende; de duizenden drakenbloed-, komkommer- en wierrookbomen hebben dorst. ‘Inshallah kom morgen de mechanicien de pomp maken. Dan kan ik de bomen weer irrigeren,’ zegt Adeeb sip. Ook onder de Socotranen zelf weinig belangstelling, aldus Adeeb, die alles te koop heeft staan. Ook drakenbloedbomen, voor maximaal vijfduizend riyaal (tien dollar) per stuk. ‘Maar er komt niemand meer. Als ik er vier per jaar verkoop is het veel.’
Onder de titel boom zonder nageslacht verscheen bovenstaand artikel eerder in NRCHandelsblad/Wetenschap
Lees hier verder over de penibele politieke situatie op Socotra, eiland van Jemen.
Lees hier andere en oudere artikelen over Socotra
Lees meer over alle andere drakenbloedbomen in de wereld
Mede mogelijk gemaakt door Matchingfonds en 51 individuele donateurs
Waardeer dit artikel!!
Bovenstaand stukje werd je gratis aangeboden. Als je dat waardeert en dat wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan! Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand houden.
NB: Zonder kosten, elke cent komt in het journalistenbeursje
Naar doneren, veilig en in twee kliks. Thnx!