Zodat u zeker weet dat u niet belegt in wapens’’, werft marktleider ASN de gewetensvolle belegger. Maar zeker is dat allerminst, beweert Frank Slijper, onderzoeker van het antimilitaristische AMOK: ‘’Ze moeten niet zo’n boude uitspraak doen. Ze kunnen best een toontje lager zingen.’’‘
(Maart 2001, 2433 woorden’)
Er klonk veel hosanna op de dag van het ethisch beleggen, eind vorig jaar (2000, red.). Bezoekers -‘onze achterban’ aldus directeur Ab Engelsman van de ethische belegger het Andere Beleggingsfonds (abf)- werden vergast op echte gamba’s, kunstige glazen vol wortelperensap en een vrolijk Latino-orkest. Symbolische gouden eieren werden rondgedeeld. Het ethische aandeel doet het immers goed, beter nog dan de ‘benchmarks’. En de inleg groeit, vijf maal harder zelfs dan de inleg op ‘gewone’ aandelen.
Nu ook de pensioenverzekeraars serieus overwegen hun enorme kapitaal aan ethische normen te onderwerpen, is sprake van een echte doorbraak. ,,Lange tijd gold: erst das Fressen, dann die Moral,” aldus gastspreker, SER-voorzitter en oud Rabo-topman Herman Wijffels, ”Na realisering van het eerst is het nu tijd voor het tweede. We vinden andere soorten dingen belangrijk, we zijn bezig met een kwaliteitsoriëntatie. Kapitaal krijgt een geweten.”
Frank Slijper is best blij met die omslag. Maar Slijper, medewerker van het anti militaristische onderzoekscollectief AMOK, zet kanttekeningen bij de bewering dat de ethische fondsen niet in de wapenhandel investeren. ”De wapenhandel is een van de meest gesloten industrieën in de wereld. Bijna overal wordt de wapenhandel gedekt door de overheid. Als abf-directeur Engelsman beweert dat hij niet belegt in de wapenhandel, dan neem ik hem dat niet meteen kwalijk. Hij weet waarschijnlijk niet wat ieder bedrijf in zijn fonds doet.”
De antimilitarist Slijper weet dat wel, fulltime spit hij militaire tijdschriften, boeken en andere geschriften door met het doel militaire geheimen in de openbaarheid te brengen. Vorige zomer nog bezocht hij in Parijs de ‘Eurosatory’, een van Europa’s grootste wapenbeurzen. Daar trof hij een stand van Ten Cate, een bedrijf dat veel ethische beleggingsfondsen in hun portefeuille hebben. Ten Cate maakt textiel, doet dat milieuvriendelijk en met een gedegen sociale paragraaf voor het personeel. Maar Ten Cate maakt ook gevechtspakken, kogelvrije vesten en bepantsering voor militaire voertuigen. ‘’Als je je spullen op een wapenbeurs aan de man gaat brengen, dan overschrijdt je een scheidslijn,” vindt Slijper.
Ethische beleggingsfondsen richten hun ethiek met name op het milieu en mensenrechten. In reclames wordt de belegger gerust gesteld. Beleggen in ethische fondsen garandeert schone handen en, belangrijker nog, een schoon geweten. Bij ons geen olierampen, geen gifschandalen, geen kinderarbeid, benadrukken de ethische fondsen. Ook de wapenhandel is taboe: ‘’Zodat u zeker weet dat u niet belegt in wapens’’, werft marktleider ASN de gewetensvolle belegger.
Maar zeker is dat allerminst, beweert Slijper. ‘’In de grote letters staan de uitsluitingscriteria keurig vermeld. Geen kernenergie, geen wapenhandel. Maar die criteria worden zacht als je de kleine letters leest.’’ Een nadere bestudering leert dat Triodos bedrijven weert die ‘substantieel betrokken’ zijn bij wapenhandel. Substantieel is volgens Triodos en de meeste andere fondsen ongeveer 5%. Dat is volgens Slijper een onzinnige norm. Door fusies en overnames zijn wapenfabrikanten en –leveranciers verborgen geraakt onder de paraplu van enorme conglomeraten. Gevolg is dat ze toch nog in de ethische fondsen mogen, ook al verkopen ze voor miljarden guldens aan wapens. ‘’Zelfs de allergrootste wapenleveranciers halen soms nog geen 5% van hun omzet uit de wapenhandel.’’
De grootste ethische belegger, de ASN-bank, zet zijn norm weliswaar op 0%, maar hanteert wel een 10%-norm voor bedrijven die ‘onderdelen en hulpmiddelen’ voor wapenproductie leveren. ‘Absurd’ noemt Slijper ook het onderscheid dat de ASN maakt tussen wapens die wel en wapens die niet gericht zijn op ‘directe vernietiging van leven, natuur of eigendommen’. ‘’Dat vind ik een raar onderscheid. Zonder communicatiesatellieten en andere militaire hightech hadden de moderne oorlogen in Irak en Kosovo niet gevoerd kunnen worden.
Toch zijn dat kennelijk geen wapens.’’ Als voorbeeld noemt Slijper British Telecom (BT), een bedrijf dat in veel ethische portefeuilles zit. BT doet in telefoons en andere vormen van vredige communicatie. Maar BT levert ook voor honderden miljoenen aan specifiek militaire communicatiesatellieten en andere militaire communicatieapparatuur aan onder meer het Britse leger via hun defensiepoot. Via de volle dochter Syntegra installeert BT bovendien de computersystemen in de Westland Apache-gevechtshelicopters.
Een ander voorbeeld is Delft-Instruments, een bedrijf dat Triodos tot voor kort in portefeuille had. Delft-Instruments was ooit een zwart schaap, vanwege de leverantie van nachtkijkers aan Irak, maar zou het leven gebeterd hebben. Onzin, zegt Slijper:‘’Ze doen bij Delft net of hun dochters DEP en OIP geen militaire poten zijn, maar dat zijn ze wel. Die bezoeken de een na de andere wapenbeurs. Ze gaan zelfs naar de COPEX, een beruchte beurs voor geheime diensten en paramilitairen.’’
Piet Sprengers van de VBDO (vereniging beleggers duurzame ontwikkeling) geldt als de waakhond van de duurzame beleggers. Op jaarlijkse aandeelhoudersvergaderingen steekt hij steevast zijn vinger op, om te pleiten voor transparantie. Bedrijven moeten in hun jaarverslagen laten zien wat ze doen, vindt Sprengers, dat is het belangrijkste. Dan kunnen ze daarop worden aangesproken. Sprengers is het met Slijper eens dat de ethische fondsen eigenlijk niet kunnen beweren dat ze niets te maken hebben met wapenhandel. ‘’Op de letter beschouwd is dat niet correct. De praktijk wijst uit dat bedrijven altijd wel ergens met wapenverkopen te maken hebben. Wat dat betreft zouden de ethische fondsen een slag mogen maken. Ik zou dat wel eens expliciet vermeld willen zien.’’
Slijper is het daarmee hartgrondig eens. Hij richt zijn pijlen daarbij op alle ethische fondsen. Ook op ‘gewone’ banken als ABN/Amro, Robeco en ING, die vorig jaar ook zijn begonnen met duurzame fondsen. ‘’Staan op mijn lijstje. Die hanteren hun criteria nog zachter. En ze hebben een groter bereik. Dus ik neem ze zeker serieus.’’
Maar Slijper is eerst in de slag gegaan met het abf, de ASN en Triodos, banken die opgericht zijn juist uit onvrede met het gebrek aan ethische normen van de ‘gewone’ banken. Het is vooral de ASN-bank, en in mindere mate het abf en de Triodos-bank, die de trom roert met grote reclames voor het winstgevende ethisch beleggen. ‘’Zodat de aandeelhouders verzekerd zijn van een gezond rendement. En zeker weten dat hun geld niet wordt geïnvesteerd in pakweg de wapenindustrie en kinderarbeid,’’ bromt de ASN-bank regelmatig paginagroot.
Slijper: ‘’Ze moeten niet zo’n boude uitspraak doen. Ze kunnen best een toontje lager zingen.’’ ASN-directeur Daane: ‘’In de wereld van adverteerders is een zekere mate van overdrijving toegestaan. Ik vind dit wel acceptabel. We verhullen niets, we zijn controleerbaar. Wie het allemaal precies wil weten, die wordt niets in de weg gelegd.’’Slijper laat zich niets in de weg leggen en hangt regelmatig aan de telefoon en stuurt brieven, vergezeld van bewijsmateriaal, aan de analisten die de fondsen samenstellen.
In november bijvoorbeeld aan Triodos, dat Delft Instruments in portefeuille had. Half januari ontving hij een brief terug, waarin de bank meedeelt dat ze de aandelen Delft Instruments gaan verkopen. Slijper: ,,Ze dachten dat het wel goed zat met Delft. Op grond van mijn informatie zijn ze toch weer verder gaan zoeken. Toen het tegendeel bleek hebben ze hun aandelen Delft verkocht.’’ Thomas Steiner van Triodos heeft een iets andere versie: ‘’Iedereen weet dat Delft een probleem is geweest, dus dat hebben we heel nauwkeurig bekeken. Dat viel aanvankelijk positief uit. Dan komt er later iemand met nieuwe gegevens, Slijper ja. Dat hebben we serieus genomen, we zijn verder gaan zoeken. Zijn gegevens zijn mede aanleiding geweest te stoppen met Delft.’’
Slijper denkt dat het misschien nog ‘te hoog gegrepen’ is om van de analisten te verwachten dat ze ook de versluierde militaire activiteiten in hun bedrijven ontdekken. Toch is het merkwaardig dat Slijper -in zijn eentje en met beperkte toegang tot de bronnen- meer te weten komt dan de beroepsresearchers van de bank. Thomas Steiner van Triodos vindt dat niet zo raar: ‘’We worden heel regelmatig gewezen op vermeende fouten. Soms klopt dat, soms niet.’’
Slijpers gelijk is voor Triodos in elk geval geen aanleiding in het vervolg beter op te letten. ‘’Research is bij ons een doorlopend proces. Toch kan het gebeuren dat iemand komt met iets dat wij niet weten. Dat betekent nog niet dat we ons werk niet goed doen. We doen ons uiterste best om bedrijven op te sporen die actief zijn op de defensiemarkt, of aanwezig zijn op militaire beurzen. Wanneer dan blijkt dat een bedrijf voor meer dan 5% betrokken is bij de productie van wapens of onderdelen daarvan, is wat ons betreft een scheidslijn overtreden.’’
Ook Fred Daane, directeur van de ASN-bank, erkent dat Slijper gegevens naar boven haalt die zijn eigen researchers niet kunnen vinden. Daarom werkt Slijper inmiddels samen met SNS-asset management, de analisten die voor de Daane’s ASN niet alleen bedrijven selecteren op hun rendement, maar ook op hun ethiek en duurzaamheid. Slijpers AMOK ontvangt van de ASN-bank sinds kort zelfs ‘een donatie’ voor zijn werkzaamheden. Hij is immers de specialist, weinig wapentuig zal hem ontgaan.‘’Het is moeilijk alles te weten te komen. Sommige bedrijven zijn moeilijk te doorgronden. Maar uiteindelijk kom je er toch achter. Op basis van mijn informatie is in elk geval HP al uit de portefeuille gehaald.
Daane: ‘’Dat komt door Frank, zeker. Daar bleek achteraf dat HP toch niet aan onze criteria voldoet. We beschouwen Frank dus als een serieuze partij. Hij doet werk voor ons, wij betalen hem daarvoor.’’ De aandelen Ten Cate, hoog op Slijpers zwarte lijst, heeft Daane niet afgestoten. ‘’Ten Cate valt onder de categorie onderdelen en hulpmiddelen. Een kogelvrij vest is mijns inziens geen wapen, dat keert zich juist tegen wapens. En bepantsering van tanks valt bij ons onder hulpmiddelen. Maar ik zeg erbij: Ten Cate is aan herscreaning toe, we zijn er mee bezig. Als ze boven de 10% uitkomen, dan gaan ze eruit.’’
Een van degenen die meewerkt aan de herscreaning van Ten Cate is Marleen van Ruijven van SNS-asset management. De researchers zijn nog bezig, Van Ruijven kan er daarom nog niets over zeggen. Binnenkort komt Ten Cate in de selectievergadering. ‘’Daar worden soms heel pittige discussies gevoerd, ook over kogelvrije vesten,’’ zegt Van Ruijven, die benadrukt dat de researchers zelf ook hechten aan de criteria: ‘’Het wapencriterium is een heel delicaat criterium. Wapens, dan heb je het over leven en dood. Dat onderzoeken we naar eer en geweten.’’ Desondanks, geeft Ruijven toe, glipt er wel eens een bedrijf doorheen. ‘’Die markt is erg ondoorzichtig. Maar als bewijs van het tegendeel wordt geleverd, dan gaat zo’n bedrijf hop er uit.’’
Zo ging het met Hewlett Packard, nadat uit gegevens van Slijper bleek dat het bedrijf de 10% norm overschreed. Het werk van Frank noemt Van Ruijven een welkome aanvulling. ‘’Dat Slijper meer gegevens boven water haalt heeft met Slijpers antimilitaristische invalshoek te maken, denkt Van Ruijven. Slijper is zo gebeten op de zaak, die gaat door juist om die 10%-norm te halen. ‘’Terwijl wij werken met een optelsom van verschillende criteria. Dat gaat niet alleen over wapens. Wij moeten onze tijd verdelen tussen die verschillende criteria. Frank werkt fulltime aan het wapencriterium.’’
Een vaak terugkerend weerwoord van de ethische fondsen op het verwijt dat geïnvesteerd wordt in wapenhandel gaat over potloden en rolletjes drop. Als Unilever een miljoen rolletjes drop levert aan het Amerikaanse leger, zeggen de fondsbeheerders, of als Ahrend honderdduizend potloden levert aan defensie, leveren ze dan wapens? Nee, zegt Slijper, dat niet. ‘’Daar hebben we het niet over. Maar kijk naar een bedrijf als Baan. Niet direct een leverancier van wapens, zou je zeggen. Toch zijn ze groot geworden door de militaire orders.’’
Nog een voorbeeld is Texas Instruments, aanwezig in het duurzame Worldfund van ABN/Amro. ‘’Texas haalt 8% van de omzet uit militaire activiteiten,’’ zegt Slijper. Ook de ICT-bedrijven Getronics, Compaq, Dell, Hewlett Packard en het Canadese Nortel, alle vijf vaak aanwezig in de portefeuilles van ethische fondsen, dragen volgens Slijper essentieel bij aan de oorlogsmachines van de toekomst. SDI, raketschilden, de oorlog van de toekomst is een cyberwar, en speelt zich voor een belangrijk deel af op computers. Juist die cyberwar zet een nieuwe wapenwedloop in gang.
Bovendien, zegt Slijper, lopen genoemde bedrijven hun waren actief aan te prijzen op militaire beurzen. ‘’Zoals ik eerder zei: dan overtreed je een scheidslijn.’’ASN-directeur Fred Daane vindt een nuance hier wel op zijn plaats: ‘’We moeten niet vergeten dat Frank uit een andere invalshoek opereert: hij is antimilitarist. Als hij bepaalde dingen roept, betekent dat nog niet dat wij met onze criteria rommelen.’’
De vraag is of met Slijpers’ strenge normen überhaupt nog wel in aandelen belegd kan worden. De analisten hebben al grote moeite relatief schone bedrijven te vinden om een beetje aandelenportefeuille samen te stellen. ‘’Het is moeilijk. Met bijna alle technische fondsen krijg je dan een probleem. Maar als je de lat hoog legt, dan moet je je daar ook aan houden. Als je dat niet doet krijg je het als een boomerang terug. Bovendien, als ze strengere normen hanteren, kunnen ze zich onderscheiden van de ethische fondsen van de andere banken.’’
Slijper heeft zijn zwarte lijst al klaar: ‘’Delft is er bij Triodos al uit, HP bij ASN en abf. Nortel moet er zeker nog uit. Ten Cate ook. Getronics? Hmm, hoeft niet per se voor mij. Maar ze zijn wel lid van de NIID, de brancheorganisatie van de defensieindustrie. Dat zou je ook als een van de criteria kunnen nemen.’’ ASN-directeur Fred Daane waardeert Slijpers pogingen de criteria aan te scherpen: “Het is heel goed dat er mensen als Frank zijn. Maar de discussie gaat op dit moment vooral over genetische modificatie. Ik heb de indruk dat de wapenparagraaf een stuk minder hot is. ”
Een andere vraag is of de Raden van Bestuur zich er iets aan gelegen laten liggen wanneer het procentje ethische beleggers de aandelen in hun bedrijven links gaat laten liggen. Volgens Slijper heeft het hanteren van scherpe ethische grenzen wel degelijk zin. Bedrijven zijn al lang niet meer doof voor kritiek uit de maatschappij. Gewone burgers zijn tegenwoordig ook aandeelhouders. Bovendien zijn het consumenten. Sinds oliemaatschappij Shell het booreiland Brent Spar in de Noordzee wilde laten zinken en daar stevig voor gestraft werd door boycottende benzinetankers, is maatschappelijke verantwoordelijkheid een wezenlijk beleidsterrein van grote bedrijven.
Als voorbeeld noemt Slijper ook het Finse Nokia, een lieveling van de ethische fondsen: schoon, toekomstgericht en met een uitstekend rendement. ‘’Nokia is heel erg geschrokken toen bleek dat ze zaken deden met de Soeharto-clan in Indonesië. Meteen hebben ze zich teruggetrokken uit de wapenhandel, wereldwijd.‘’ Thomas Steiner van Triodos zet daar op zijn beurt kanttekeningen bij: ‘’Ik kan niet zeggen waarom, dat is vertrouwelijk. Maar bij ons komt Nokia er niet in. Zo zie je maar weer.’’
Artikel is afgenomen door Vrij Nederland, maart 2001, maar werd nimmer gepubliceerd.
Waardeer dit artikel!!
Bovenstaand stukje werd je gratis aangeboden. Als je dat waardeert en dat wilt laten blijken met een kleine bijdrage: dat kan! Zo help je onafhankelijke journalistiek in stand houden.
NB: Zonder kosten, elke cent komt in het journalistenbeursje
Naar doneren, veilig en in twee kliks. Thnx!